Bartmiński J. Słownik stereotypów i symboli ludowych. Kosmos (niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie)

Lublin: UMCS, 1996. — 439 s.„Słownik stereotypów i symboli ludowych" jest próbą rekonstrukcji tradycyjnego obrazu świata i człowieka - dokonaną metodami etnolingwistyki i folklorystyki . Obraz ten - utrwalony w języku, folklorze, obrzędach - stanowi klucz do poznania kultury, obecnej w niej pewnej postawy wobec świata i swoistej mentalności. Ludowe sposoby interpretacji rzeczy wistości łączą realizm z mitologizacją, są antropocentryczne
i etnocentryczne. Człowiek żyjący w tej kulturze nie jest wyobcowany ze środowiska, osamotniony, przeciwnie, pozostaje w „intymnym związku z całym pozaludzkim światem " (Pawluczuk 1978 , s. 85]. Zwraca się do słońca, księżyca, gwiazd , ognia, rozmawia z kosmosem. Także kosmos przemawia do człowieka, objawia mu poprzez znaki tajemnice r zeczyw istośc i niewidzialnej i wydarzenia czasu przyszłego . Dlatego wiele
składników otaczającego świata nabiera znaczenia symbolicznego i prognostycznego. Stąd w tytule naszego „ Słownika" dwa kluczowe słowa: „stereotypy" i „symbole". Przez „s tereotyp" rozumiemy tu - najogólniej mówiąc - wyobrażenie przedmiotu uformowane w pewnej społecznej ramie doświadczeniowej i określające, czym przedmiot jest, jak wygląda, jak działa, jak jest traktowany przez człowieka itp. (Putnam
1975], zarazem wyobrażenie utrwalone w języku , dostępne poprzez język i przynależ ne do wspólnotowej wiedzy o świecie (SLSJ 1980]. Np. słot!ce jest darzone sympatią i swego rodzaju czcią, jest postrzegane nie tylko jako źródło światła i ciepła, ale też zadowolenia, r adośc i , szczęścia; w jakiś sposób wciąż jest traktowane jako Żywe, bo porusza się po niebie , wschodzi i zachodzi, mówi się o nim, że jest złote, w czym zawiera się nie tylko charakterystyka koloru, ale i wyraz subiektywnego stosunku człowieka do niego itd . Podobnie - opisowo i wartośc iująco - są zbudowane ludowe wyobrażenia księżyca , gwiazd, nieba, ognia, kamieni, wody, ziemi . Przez „symbol" rozumiemy takie wyobrażenie przedmiotu, które jest traktowane jako reprezentant innego wyobrażenia w ramach większego układu znaków: słońce to w kulturze ludowej twarz lub oko Boga, który z wysoka patrzy na świat, to samo Życic , dobro, doskonałość itp ., a z drugiej strony jego emblematami, zastępnikami, są: jajko, wąż , dąb, gołąb, biedronka i inne, pozostające ze słońcem w mniej lub bardziej wyraźnych powiązaniach i przejmujące pewne jego cechy i funkcje. Tradycja ludowa jest oparta na stereotypach i symbolach . Przekazuje obraz świata będącego - w najgębszych swoich pokładach - harmonijną jednością rzeczy i ludzi.